Bernardo Atxaga, pseudonimoz, agiri ofizialetako izen-deiturez Jose Irazu Garmendia —lagunartean, Joseba— (Asteazu, Gipuzkoa, 1951ko uztailaren 27), euskal idazle entzutetsu eta nabarmena da, Euskal Herrian nahiz nazioartean. Bereziki 1988 urtean plazaratu zuen Obabakoak ipuin-bilduma izan zen ospea eman zion lana, hainbat hizkuntzatara itzulia izan dena. Geroztik egungoeuskal literaturaren erreferentzia nagusi bilakatu da, bereziki atzerrian, hainbat sari jasoz.Eleberria, ipuina, saiakera eta, neurri apalagoan,olerkigintza, antzerkia eta gidoigintza jorratu ditu.Haur literaturako lan ugari egin ditu. 2007 urtetik euskaltzain osoa da.
Bizitza
Asteasun jaioa, maistra (Izaskun) eta arotz (Jazinto) baten seme, lehen ikasketak Asteasun egin zituen. 1964an familia Andoainera aldatu zen.Batxilergoa Donostiako La Salle ikastetxean burutu zuen. Txikitatik hasi zen idazten etxean jasotako irakurzaletasunak bultzaturik, Andoaingo udal liburutegian literatura unibertsalaren obra anitz irakurri zituen eta batxilergoa ikasten ari zelarik hasi zen literatura lehiaketetarako eta eskolako aldizkarirako idazlanak egiten. 1968 urteanRikardo Arregi andoaindar kazetariaren hiletan izandako esperientziak, non Gabriel Aresti idazlea eta euskal kultura munduko beste zenbait pertsonaia bildu ziren, eragin berezia izan zuen berarengan eta euskararekiko maitasuna txertatu zion. Euskaraz alfabetatzen amak lagundu zion urte haietan. Ekonomia unibertsitate ikasketak burutu zituen Bilboko Sarriko fakultatean. Bitartean, El Norte de Castilla egunkariaren saria irabazita, Los que anhelamos escribir (euskaraz, Idaztea desiratzen dugunok) gaztelaniazko idazlana argitaratu zioten. Berehala, ordea, euskarazko lanak plazaratzen eta garaiko euskal idazleekin harremanetan hasi zen. Orobat, Verdes liburudendan lan egin zuen, non garai hartan aurktizen zailak ziren euskarazko liburuak eros zitezkeen.Bilbo hiria izan zen idazle moduan taxutu zuena; horrela, han bere bigarren jaiotza gertatu zela aipatu izan du idazleak. 1972 urteanBorobila eta puntua antzezlana idatzi zuen. Anjel Zelaietaren bitartekaritzaz, Gabriel Arestik lana irakurri eta kritika ona egin zion, euskarazko klasikoak irakurtzeko aholkua eman eta idazten jarraitzeko animatzearekin batera. Berari esker argitaratu zen beste idazlen zenbaiten lan batzuekin batera lehen idazlan hori, lehen aldiz Bernardo Atxaga pseudonimoarekin sinatuko zuena. Karrera bukatu eta 1973ko ekainean hasi zuensoldadutzaren esperientzia,frankismoaren hondarretan,trauma moduan bizi izan zuen. 1976 urtean argitaraturiko Ziutateaz lana inspiratuko ziola adierazi izan da. Soldadutzaren ondoren, Donostiako banku batean hasi zen lanean eta Koldo Izagirre idazlearekin batera Ustela abangoardiazko aldizkaria sortu zuen. 1977an idaztetik bizitzeko erabakia hartu eta bankuko lana utzi egin zuen. 1977tik 1980ra bitartean, Pott Bandaren partaide zela, talde hori argitaletxe moduan antolaturik, Etiopia poema antologia argitaratu zuen. 1980an, berriz, taldea sakabanatu zela, Bartzelonara joan zen filosofia-ikasketak egitera. Bitartean, idazten jarraitu zuen, haur literaturako bere lehen lanak plazaratuz, besteak beste. Sariak ere jasotzen hasi zen, tartean Irun Hiria Literatura Saria 1982 urtean Camilo Lizardi erretore jaunaren etxean aurkitutako gutunaren azalpena ipuinarekin, gerora Obabakoak bilduman sartuko zuena. 1983an Euskal Herrira itzuli eta 1988an, laudorioak jaso, sari handiak irabazi eta hainbat hizkuntzatara itzulia izan den Obabakoak argitaratu zuen. 1990eko hamarkadan Obabako zikloa itxi eta besteak beste Euskal Herriko gatazkari erreferentzia egiten dioten eleberriak idatzi zituen: Gizona bere bakardadean (1993),Zeru horiek (1995) eta Soinujolearen semea (2003) eta biolentziaren aurkako mezu zuzena duen eta bereziki irakurle gazteari begira idatziriko Behi euskaldun baten memoriak (1991). 1997 urtean Emory Unibertsitatean lau hilabete eman zituen irakasle moduan, Estatu Batuetako hainbat tokitan hitzaldiak emateko ere baliatu zituena. 2007 eta 2008 urteetan urtebete eman zuen Estatu Batuetan, Renon hain zuzen, non Zazpi etxe Frantzian idazlana prestatu zuen.
Bakearen eta elkarrizketaren alde duen jarrerari jarraiki, Elkarri eta Lokarri gizarte mugimenduetan parte hartu du modu aktibo eta publikoan eta Ezker Batua-Berdeak alderdiarekiko atxikimendu publikoa adierazi izan du, gerora horren baitan izandako zatiketa dela eta aldendu bada ere. 1995etik goiti, Zalduondon, Arabako lautadan, bizi da, Andoin-Luzuriaga jauregian hain zuzen. Asun Garikano euskara irakasle eta itzultzailearekin ezkonduta dago 2002 urteaz geroztik (Atxagaren idazlan zenbait itzuli ditu gaztelaniara) eta harekin bi alaba ditu, Elisabete (1998) eta Jone (2000).
Literatura ibilbidea
Abangoardiazko aldia (1976-1978)
Gaztaroko lehen lanen ondoren, Ziutateaz (1976) jotzen da Bernardo Atxagaren lehen lan garrantzitsutzat. Literatura-genero zenbait (olerkia, ipuina, antzerkia) batera biltzearekin batera, tiraniari buruzko lana da, modu polifonikoan narratzaile anitz biltzen dituena. Bukatu berria zen Francoren diktadurari erreferentzia egiten diola adierazi izan da. Bestalde, protagonisten bilakaerak, bereziki esklabo izatetik tirano izatera aldatzen den Scadarnelli izenekoaren kasuan, agerian
uzten du Atxagak ideologia nagusiekin duen mesfidantza, garaiko kontrakulturaren printzipioei jarraiki. Beste pertsonaiek sistema soziopolitiko hertsietan agertzen diren rolen irudikapenak dira, biktima eta borrero aldi berean. Lan horrekin Atxaga euskal literatura astintzen ari ziren egileekin dator bat, Gabriel Arestiren olerkigintza berritzailearekin eta Ramon Saizarbitoriaren nouveau roman joerako eleberriekin besteak beste. Surrealismoarekin, dadaismoarekin eta espresionismoarekin lotu izan da Atxagaren hasierako joera hori, baina, izenak izen, hitz batean abangoardia da garai horretan Atxagaren bidea eta xedea. Garai hartan Atxaga Ustela literatura-taldearen kidea da eta taldearen aldizkarian Atxagak sinaturiko manifestu batean euskal literatura astindu beharra nabarmendu eta literaturak gizartean izan behar duen rola aitortzen badute ere, modu berritzailean izan behar dela aldarrikatzen dute, morrontza onartu gabe eta literaturaren manipulazioa salatuz.
1977 urtean sortu eta Atxaga taldekide zuen Pott Bandak literaturaren autonomiaren aldarrikapena areagotu egin zuen bere aldizkarietan, aurreko urteetan Atxagak aitortzen zuen konpromisu soziala ere ukatuz. Pott Bandak bereganatu egin zuen garai hartan Estatu Batuetatik sortu eta mundu osora zabaldu zen beat mugimendu kontrakulturalaren leloa, utopien desengainuz ideologia nagusien aurkako mezua zabalduz. Ildo horretatik doa Etiopia olerki eta narratiba laburreko lana da, 1978 urtean plazaratutakoa, Marcel Schwob frantziar idazle sinbolistari erreferentzia egiten diona izenburuan nahiz liburuan antolaketan, non hasierako eta bukaerako bina testuen artean Etiopia inguratzen duten harezko bederatzi zirkuluak poemez osatzen dituen. Poema abangoardistak dira, batzuetan surrealistak, bestetan kutsu esperimental nabarmenarekin, euskarara Europan XIX. mendearen bukaeran eta XX. mendearen hasieran sortu ziren olerkigintzako sormen-modu berriak mendebeteko atzerapenez ekarriz. Etiopiaizenburua bera utopia hitzaren ia homofonoa da eta Etiopiarako sarrera ixten duten bederatzi zirkuluak utopiara heltzeko ezintasuna irudikatzen dute. Poemarioaren protagonista nagusia deserriratutako pertsonaia bat da, hiri baten bila bederatzi zirkuluetan barrena bidaiatzen duena, non mota guztietako pertsonaiak aurkitzen dituen, denak galtzaileak. Monismoaren eta esentzialismoaren bazterketa, erlatibismoaren aldeko jarrera moduan edota olerkigintzako molde zaharrekin haustura gisa ere interpretatu da, poemarioko Hautsi da ANPHORA esaldi nabarmena erreferentziatzat harturik.
Obaba zikloa (1980ko hamarkada)
1980ko hamarkadaren hasieran Atxagak haur eta gazte literaturari ekin zion. 1983 urtean, Sugeak txoriari begiratzen dionean, 1984ean Bi letter jaso nituen oso denbora gutxian eta Bi anai 1985ean. Hiru lan horiek Obaba ziklo delakoaren baitan kokatu dira, 1982 urtean Irun Hiria saria irabazi zuen Camilo Lizardi erretore jaunaren etxean aurkitutako gutunaren azalpena ipuinarekin batera. Obaba zikloa nazioarteko ospea emango zion 1988 urtean plazaratu zuen Obabakoak istorio-bildumarekin gailenduko zen. Obaba zikloaren ezaugarri nabarmenenak animalien presentzia, pentsamendu magikoa eta elementu fantastikoak dira, landako herri txiki batean kokaturik, Atxagaren beraren haurtzaroko Asteasuko herriak eta inguruak inspiratuta. Obaba unibertso oso eta mundu sekretu moduan eratzen da idazlan hauetan, Faulkneren Yoknapatawtan eta Gabriel García Márquezen Macondon bezalaxe, eta antigoaleko geografia eta gizarte bat islatzen du, non naturak eta zibilizazioak talka egiten duten, aurreko aldi abangoardistatik Atxagak atxikitzen duen monismoaren aurkako jarrerarakin jarraituz. Obabakoak lanari dagokionean, berriz, testuartekotasuna da beste ezaugarri nabarmena, literatura unibertsalaren lanei buruzko aipu, itzulpen, perifrasi, laburpen eta imitazioekin. Obaba fikziozko geografia eratzen laguntzen duen beste baliabide bat Obabakoak elkar loturiko ipuin-bilduma moduan eratzea da, modu polifonikoan, euskal literaturan ahozkotasunak izan duen garrantziaren islada moduan interpretatu dena.
Aurreko aldiko abangoardismoa gainditu nahiak ekarri zuen Obaba zikloaren aldi berria, publiko zabalagoa eskuratu eta idazlearen autonomia ekonomikoa ziurtatzearren, aurreko zikloan jorratutako literaturaren autonomia betez. Horretarako, 1980ko hamarkadaren hasieran zabaltzen ari zen haur literatura baliatu zuen hasiera batean Atxagak, Obaba zikloko lehen idazlanekin.[22]
Errealismozko aldia (1990- )
1993 urtean argitaraturiko Gizona bere bakardadean eleberriarekin Atxagak literaturaren esparru tradizionaletara jotzen du, errealismo psikologikora bereziki, eta joera horri atxikiko zaio ondorengo lanetan ere. Errealismorako itzulera euskal literaturak 1950eko hamarkadaz geroztik literatura tradizionalarekin apurtzeko garatu zuen joera sinboliko eta lirikoari amaiera emateko pauso moduan interpretatu da,Gizona bere bakardadean euskal gatazkaren inguruan girotuz, ikuspuntu pertsonal eta intimista batetik bada ere. Eleberri hori baino lehenago, gazteei begira idatzitako Behi euskaldun baten memoriakeleberrian (1991) errealismorako joera antzematen da dagoeneko. Obabako munduaren zehazgabetasun geografiko eta kronologikoa albo batera utziz, Atxagak denbora eta leku jakinetan (baserri konkretu batean 1936 urtean) kokatzen du behiak protagonistatzat dituen kontakizun hori, Obaba zikloko elementu zenbait (animalien presentzia, esaterako) lantzen jarraitzen badu ere. Euskal gatazkako problematika lantzen du jarraituko du Zeru horiek lanean (1995), presoen bergizarteratzearen gaia landuz. Obaba aldi honetako Soinujolearen semea (2003) lanaren erreferentzia geografiko bat izango da, baina errealitateak jan duen mundu idiliko galdu moduan, euskal gizarte tradizionalaren desagerpen errealaren simil moduan hain zuzen.
Atxagaren olerkigintza
Olerkigintza ez da Atxaga gehien landu duen generoa; berak adierazi duenez, kosta egiten zaio posia idatzea. Etiopia (1978) izan zen bere lehen poema lana. Lan horretan, poesia sozialari etaexistentzialistari bizkar ematen die, ez baitzuen uste poesia mundua aldatzeko tresna zenik. Bizitzaren patua naturaltasunez onartuz, sentimenduak arrazionalizatuz eta hirugarren pertsonan idatziz eta distantzia atxikiz, sentimentalismorik ez dago bere poemetan, baina aldi berean sofritzen dutenekiko elkartasuna adierazten du horietan. Ondorengo lanetan, berriz, apropos bilatzen zuen distantzia horren aurrean Atxagak ironia samurra darabil. Etiopia lanean nabari den barrokotasunetik urrun, xumetasuna bilatzen du bere azken aldiko poemetan. Horren adibide da Trikuarena poema ospetsua. Oro har, ezaugarri nabarmenena irudien pilaketa da bere obran. Lotura logikoei ihes egin eta iradokizunen bidez helarazi nahi dio irakurleari errealitatearen konplexutasuna. Horretan publizitatearen eta zinemareneragina ikus daiteke, mezuak metatu eta subliminalki erabiltzen baititu.
Haur eta gazte literatura
Atxagaren hastapenak haur eta gazte literatura Juan Carlos Egillor ilustratzailearen eskutik izan ziren. Berak proposatu zion 1980ko hamarkadaren hasieran haurrentzako liburu bat egitea bion artean. Ilustratzaile horrekin hiru lan egin ondoren, jarraitu egin zuen haur literaturaren bidean, haur eta gazteentzat euskarazko liburuak plazaratzeko beharra zegoen garaia profitatuz eta idazle gisa autonomia ekonomikoa bermatzeko. Haur literaturan eginiko lehen bide zati horretan, Nikolasaren abenturak eta kalenturak (1980), Ramontxu detektibea (1980) eta Chuck Aranberri dentista baten etxean (1982) nabarmendu daitezke. Haur eta gazteentzako ondorengo lanetan, irakurlego helduago batentzako lanak plazaratu zituen, helduen literaturako elementuak barneratuz, hala nola Bi letter jaso nituen oso denbora gutxian eta Bi anai (1985). Obabakoak (1988) famatuaren ondoren geldiune bat izan zuen idazleak arlo horretan, publiko heldu batentzako lan gisa ere har daitekeen Behi euskaldun baten memoriaklanaren salbuespenarekin, 1998 urtean argitaratzen hasi zen Bambulo sailarekin. 2000 urtetik aurrera Atxagak ez du haur eta gaztenetzako lan nabarmenik argitaratu. Haur literatura baino beste lanaknahiago dituela esan du inoiz idazleak, haur literatura literatura moduan eta ez haurrentzako produktu moduan landu behar dela ere adierazi badu ere. Literatura arlo horretan maiz erabili dituen baliabideak eta elementuak exajerazioak, hizkera eta esaldi bereziak izan dira, umorez eta askotan animaliak protagonista izanik.
Atxagaren obraren tematika
Natura eta kultura
Natura eta kultura kontrajartzea da Atxagak maiz lantzen duen gaietako bat, maiz modu tragikoan ebatzen dena. Esaterako, Bi anai lanean Daniel mutil atzeratuaren gogo sexual kontrolezina izango da kultura arauak hautsi, gizartetik baztertu eta azkenean bere anaiarekin batera herritik kanpora ihes egitera bultzatuko duena.
Antiheroia
Bere lehenengo idazlanetatik, pertsonaia patetikoak, patuak kolpatutakoak, ezarri zituen Atxagak narrazioaren bilbean. Pertsonaia hauek galtzaileak izaten dira eta askotan estigma bat dute, hala nolaZiutateaz eleberriko Theo eta Bilintx pertsonaiak edo Bi anai eleberriko Daniel. Egoera horren aurrean eta guztiz aurkako duten ingurune batean ([[Etiopia (liburua)|Etiopia lanean desertu bat eta Ziutateazlanean, hiri pairaezin batean), pertsonaiek ezintasunez jokatzen dute gainera. Antiheroiaren presentzia hauek Atxagarekin berarekin identifikatzen dira, euskal literatura konprometitu eta militantearen aurka dagoen olerkari eta idazle madarikatu moduan.
Euskal Herritik mundura
Bereziki Obaba zikloko lanak landa munduan kokatu arren, bukolismotik ihes egiten duen idazlea da, partikularra unibertsalera heltzeko erabiliz. bere hitzetan “mundua leku guztietan dago eta Euskal Herria ia ez da soilik Euskal Herria, munduak Euskal Herria izena hartzen duen tokia baizik”.
Kritikak
Atxagaren figura eta lana literatura kritika eta ikerketa-gaia izan da askoren aldetik. Euskal Herrian, Atxagaren lana aztertu eta modu aktibo batez zabaldu dutenen artean Mari Jose Olaziregi nabarmentzen da, bere lana goraipatuz Atxagaren kronista ofiziala bihurtzeraino. Jon Kortazar izan da Atxagaren lana aztertu duen beste literatura kritiketako bat. Literatura kritika soziologikoaren ikuspegitik, bere lana aztertu dutenen artean Joseba Gabilondo eta Ur Apalategi daude.
Literatura kritika akademikoaz gaindi, erakunde eta hedabide ofizialen aldetik bere lana goraipatua izan da gehienetan. Salbuespen gisa Ignacio Echevarría literatura kritikoak El País egunkarian Soinujolearen semea eleberriari egin zion kritika arrunt negatiboa dago, berehala kritikoaren kaleratzea ekarri zuena. Euskal Herrian, kritika negatiboak idazlearen ospearekin loturikoak izan dira askotan. Horrela, Pako Aristi idazleak Atxagaren ospeari buruz beste euskal idazleei lekurik ez ziela uzten adierazi zuen, berari buruz antena paraboliko simila erabiliz. Bere ospea eta irudi publikoa irakurlegoa liluratu eta bereganatzeko erabili dituela baieztatu zuen Patziku Perurenak. Ezker abertzalearen aldetik ere kritikak jaso ditu: Txillardegirekin eztabaida bizia izan zuen 1985 urtean euskal idazlearen zereginari buruz, Txillardegik idazleak herriarekin izan behar lukeen konpromisoa aldeztuz eta Obabakoak lanarekin kritikak egin zitzaizkion Espainiako Narratiba Sari Nazionala jaso eta onartzeagatik. Ondoren ere kritikak egin zizkioten sektore politiko horretatik, hala nola Zeru horiek eleberrian euskal presoen bergizarteratzearen gaia landu zuen moduagatik.
Kritika zorrotzago eta sakonagoak egin ditu Ur Apalategi literatura adituak hainbat artikuluetan. Besteak beste, bere idazle hastapenetan autonomia aldarrikatzen zuen idazlea 1990eko hamarkadatik aurrera merkatuaren morrontzan jaustea adierazi du, bereziki bere irakurlegoan nagusitzen ari den espainiar merkatuan.
Kultura eragina
Ikerketa eta kultura lan ugari egin dira Atxagaren ospearen itzaletik. Atxagak kultura eragina hori onartu eta ugari izan dira berak emandako hitzaldiak eta hedabideekin izandako elkarrizketak. 2012 urteanJoxeanjel Arbelaitz zinemagileak Leku hutsak, hitz beteak dokumentala plazaratu zuen Atxagaren bizitza eta lanari buruz Atxagarekin izandako elkarrizketekin. La pelota vasca dokumentalean ere esku hartzea izan zuen, Euskal Hiriaren aldeko aldarrikapena eginez. Zenbait artistekin ekimen eta ikuskizun kulturaletan ere parte hartu du, Euskal Herrian nahiz atzerrian. Horrela, nabarmenak dira Pott Bandaliteratura taldean (1978-1980) eta Emak Bakia Baita argitaletxean (1992) izandako lankidetzak. Musikari eta abeslariekin ere errezital ugarietan esku hartu du, hala nola Paradisua eta katuak ikuskizuneanJabier Muguruzarekin eta Mikel Laboarekin eta Ruper Ordorikarekin (Olomouc, Txekia, 2004) egindako kontzertuan. Nabarmena izan da, halaber, ilustratzaile eta margolariekin izan duen harremana, bereziki haurrentzat idatzi dituen liburuetan, hala nola Juan Carlos Egillorrekin. Aldizkari zenbaiten sustatzailea izan da: Pott (1978-80), Garziarena (1992-97), Luxia (1993); Euskaltzaindiak sustatutako Erlea (2009- ) aldizkariaren zuzendaria da. Bestalde, Atxagaren lan batzuen antzerki eta zinema-egokitzapenak eta bere olerkien musikatzeak egin dira.
Zinema egokitzapenak
- Aitona Martin eta biok (2005, Pello Varela).
- Obaba (2005, Montxo Armendáriz).
- Zeru Horiek (2005, Aitzpea Goenaga).
- Bi Anai (2011, Imanol Rayo).
Antzerki egokitzapenak
- Soinujolearen semea, Patxo Telleriaren egokitzapenez eta Ttanttaka Teatroak antzeztuta.
Musika egokitzapenak
- Hautsi da anphora, Ruper Ordorika, 1980.
- Nueva Etiopía, abeslari eta musika talde batzuekin batera, 1997.
- Mikel Laboak Atxagaren poemak kantatu ditu bere 6 (1985) eta 12 (1989) diskoetan.
Atxagaren lan nagusien zerrenda
Prosa
Olerkingintza
Antzerkia
Saiakera
Miszelanea
|
Haur eta gazte literatura
|
Sariak eta errekonozimenduak
- Irun Hiria Literatura Saria, 1982, Camilo Lizardi erretore jaunaren etxean aurkitutako gutunaren azalpena lanagatik.
- Espainiako Narratiba Sari Nazionala, 1989, Obabakoak lanagatik.
- Behi euskaldun baten memoriak liburua International Board on Books for Young People ohore-zerrendan du 1994az geroztik.
- Obaba izeneko kalea, Asteasun.
- Jakiundeko kidea.
- Bere izena daraman katedra euskal literaturari buruz, City University of New York delakoan, 2011 urtetik.
- Obaba izeneko kalea, Asteasun.
