“Martutene” Ramon Saizarbitoria

Euskaltegi hitza Aita Imanol Berriatuak asmatu zuen joan den mendeko hirurogeita hamarreko hamarkadan. Orduko euskaltzaleak hitz berri bat asmatu beharrean gertatu ziren, kontzeptu berri bat adierazteko. Ordurarte gau-eskolak izandako ikasguneek egun osora hedatu zuten euskara ikasteko ordutegia, eta hala, ikastetxe eredu berri bat sortu zen, ondorengo urteetan egundoko bilakaera izango zuena.

Bilbo Zaharra euskaltegia, sorreratik bertatik, Bilboren bihotzean, euskara ikasteko zentroa baino gehiago izan da beti. Horren lekuko dira, besteak beste, urtetan garatu eta gaur egun indarrean dirauten honako ekimenak: Gorozikako barnetegia, Barra-barra aldizkaria, euskara-planak egiteko zerbitzua, itzulpen-zerbitzua, Berbaldun taldea… eta baita Bilbo Zaharra Forum ekimena ere: euskal kulturaren alorrean gertatzen den ororen erresonantzia-kaxa eta eztabaidagune izan nahi duen elkarte edo topagunea. 30 urte inguruko ibilbide oparoa.

Hortxe kokatzen da Klasikoen Irakurraldi Etenik Gabea egitasmoa, alegia, Forumak literatura herritarrengana hurbiltzeko antolatutako jardueren baitan. Hasiera-hasieratik helburu bikoitza izan du gainera: batetik, euskal kultura herritarren artean sustatzea eta prestigiatzea, eta bestetik, gure ikasleek euskara ikasteko egindako ahalegina nolabait saritzea. Bilbo Zaharrak horrexegatik kokatu izan du irakurketa ikasturtearen amaieran, Euskara–ikasleen jaiaren muinean. Irakurketa eta jaia. Konbinazio bitxi samarra dirudien arren, ez da hain harritzekoa. Gero eta ikasle gehiago dago euskal literaturaz gozatzen duena eta klasikoak irakurriz ongi pasatzen duena. Jai horren bitartez, gizartearen alor guztietako ordezkarien partaidetzarekin, gure esker ona adierazi nahi diegu ikasleei. Ikasleek ikasturtean zehar gogotik egiten dute lan, eta haren amaieran, ospakizuna eskaini nahi diegu merezitako sari gisa.

Zergatik egin ikasleei errekonozimendua? Galdetzen digute. Horra erantzun batzuk: Bilbon euskaraz bizi nahi dutelako. Euskara ikasi nahi dutelako. Egundoko ahalegina egiten dutelako. Une txarrak pasatzen dituztelako. Euskararen etorkizuna direlako. Euskararen bizkarrezurra direlako. Konpromisoa dutelako. Seme-alabekin euskaraz hitz egin nahi dutelako. Lanean euskaraz mintzatu nahi dutelako. Askotarikoak direlako. Kritikoak direlako. Euskararekin barre egin nahi dutelako. Bertsoak ulertu nahi dituztelako. Kantak ulertu nahi dituztelako. Euskaltegiko partaide sentitzen direlako. Euskaltegian ikasteaz harro daudelako. Euskara kalera atera nahi dutelako. “Horrela ez da esaten” gehiago entzun nahi ez dutelako. Beren euskalduntasuna agertu, erakutsi eta ezagutarazi nahi dutelako. Egundoko pazientzia dutelako. Euskarari bizitasuna ematen diotelako. Kolorea ematen diotelako. Hizkuntzarekin jolastu nahi dutelako. Gozatu nahi dutelako. Irakaslearen iritziekin ados ez daudelako. Irakaslearen sermoiak jasan behar dituztelako. Eta hala ere, irakaslea errespetatzen dutelako. Eskuzabalak direlako. Esker onekoak direlako. Bi hitzetan esanda: ezinbestekoak direlako.

Historia

Sarreran esan bezala, euskaltegia, hiztegiek diotenez, euskara ikasi eta irakasteko akademia da, bereziki helduen alorrean diharduena. Bilbo Zaharra euskaltegiari buruz ari garela, ordea, definio horri osagarri inportante bat falta zaio: eskolaz kanpoko kultur ekintzen erreferentzia, hots, euskararen kultur erabileraren alde egiten duen lan eskergaren aipamena.

Hiru garai edo fase ezagutu ditu Bilbo Zaharraren kultur ibilbideak. Lehen garaia 1984 urtean hasi zen. Pott banda hiruzpalau urte lehenago isildua zen, baina artean haren eragina oso nabarmena zen Bilboko kultur giroan, eta hori gardenki islatu zen forum-ak antolatu zituen ekitaldietan. Lehen garaiko gonbidatuek “Kultura eta konpromisoa” izeneko zikloari ekin zioten. Frankismoa eta Trantzitsioa atzean geratuak ziren arren, gai hark jende asko erakarri zuen hitzaldietara. Bertan parte hartu zuten adituen artean oso izen ospetsuak aurkitzen ziren: Atxaga, Juaristi, Onaindia, Manu Ertzilla, Federiko Krutwig, zeinak bi hitzaldi gogoangarri egin baitzituen astebeteko epean, Emilio López Adan Beltza, Xabier Kintana, Xabier Mendiguren, Alfonso Sastre (hogeita hamabost urte hauetan forumean gazteleraz mintzatu den gonbidatu bakarra), Josu Landa,…

Bigarren garaian, hitzaldiak antolatzeari utzi eta bi motako jardunari ekin zion euskaltegiko kultur lan-taldeak. Hainbat eta hainbat liburu irakurri, komentatu eta kritikatu ziren topagunean; esate baterako, Gizona bere bakardadean, Otto Pette, Nik ere Germinal! egin nuen aldarri, Euskaldungoa erroizturik, … edota gazteleraz idatzitako Telépolis. Bestalde, Aldrebesa izeneko aldizkaria argitaratzeari ekin zioten. Aldizkari hura oso garrantzitsua izan zen, laurogeita hamarreko hamarkadan, euskaltegiaren inguruko kultur giroan. Haren orrialdeetan bi sail bereizten ziren: barne-produkzioa, euskaltegiko ikasleen lanak jasotzen zituena, eta kanpokoa, atzerriko literaturaren zertzeladak biltzen zituena, itzulpen lanez osatua.

Hirugarren garaia, eta oraingoz azkena, 2001ean hasi zen. Izenburu adierazgarri batekin hasi ere: “Euskal kulturaren ajeak eta literatura”. Aipatu gaia jorratu dutenen artean euskal idazlerik ezagunenetakoak daude: bai Espainiako Sari Nazionalak irabazi dituztenak (Bernardo Atxaga, Unai Elorriaga, Mariasun Landa), bai Euskadi Sariak irabazi dituztenak (Ramon Saizarbitoria, Anjel Lertxundi, Felipe Juaristi, Ixaro Borda, Lourdes Oñederra,…), bai belaunaldi berriaren aitzindaritzat har daitezkeenak (Harkaitz Cano, Kirmen Uribe,…), bai behin ez ezik, bi aldiz ere forumean hizlari izan direnak (Joan Mari Irigoien, Koldo Izagirre,…), bai fikzioaz gainera, saiakera landu duten idazle zorrotzak (Joseba Zulaika, Txema Larrea, Aurelia Arkotxa, Eduardo Gil Bera, Aingeru Epaltza,…), bai gazteleraz idatzi izan arren euskal bertsioa lehenetsi zuen Toti Martinez de Lezea idazlea.

Edonola ere, urte hauetan guztietan, Bilbo Zaharra euskaltegiak bultzatutako jardunaldietan ez da dena literatura izan, baizik eta beste arlo batzuk ere jorratu dituzte. Zientzia, adibidez, Pedro Miguel Etxenike zientzialariaren eskutik; edota artea, adibidez, Koldobika Jauregi artistaren eskutik. Aldi berean, halaber, aipatu beharrekoak dira gure artean ez diren funtsezko kultur gizonei eskainitako ekitaldiak; esate baterako, Jorge Oteiza, Mario Onaindia eta Joseba Sarrionandiari eskainitakoak.

Testuinguru horretan sortu zen Klasikoen irakurraldi etenik gabea, euskarari Bilboren bihotzetik bozgorailu erraldoia eskaintzeko asmoz. Gure hiriaren ikur esanguratsua den Arriaga antzokitik, gure hizkuntza prestigiatu eta lau haizetara zabalduz, esparru guztietako hiritarren partaidetzarekin.

Aukeraketa eta irizpideak

Zer irakurri erabakitzeko orduan, lehenengo lau edizioetan, ordena kronologikoaren irizpidea baliatu genuen. Hots, XVI. mendeko liburu batekin hasi, XVII. mendeko beste batekin segi, XIX. mendearen erdira iritsi eta ia XXI. mendean bukatu genuen. Hiru jauzi izan ziren, bi, ehun eta hirurogei urtekoak, eta bat, berrogeita hamarrekoa, euskal literaturaren historian barrena. Azkenengo edizioetan, aldiz, bestelako irizpideak baliatu ditugu. Zergatik panpoxen kasuan, emakumezko literaturaren aitzindari izatearena; Obabakoak-enean, argitaratu zeneko 25. urteurrena ospatzearena; 2014koan, euskal poesiari ateak zabaltzea eta, bidenabar, liburuaren 50. urteurrena ospatzea; 2015ean, Joseba Sarrionandiak narrazioen ibilbidea bukatu zueneko 25. urteurrena izatea; 2016an, itzulpenaren balioa eta garrantzia nabarmendu eta aldarrikatu nahi izan genituen; 2017an, estereotipoetatik ihesi, gaur egunera etorrita eta euskal literaturan emakumezkoen protagonismoa aldarrikatuz, Itxaro Bordaren %100 Basque; 2018an, bizkaieraren garrantzia azpimarratuz eta Euskaltzaindiaren eta euskara batuaren urteurrenak ospatuz, Txomin Agirreren Kresala izango genuen protagonista; 2019an, euskal prosari egindako ekarpena nabarmenduz eta idatzi zeneko 25. urteurrena ospatuz Anjel Lertxundiren OTTO PETTE irakurri genuen; 2020an, gure hizkuntzarako haur eta gazte literaturaren garrantzia azpimarratu nahian, Mariasun Landaren IPUINAK hautatu genituen. Iaz, aukeratutako liburua Bernat Etxepareren Linguae Vasconum Primitiae (1545) izan zen, eta beraren bidez, literaturgintzako bi ezaugarri azpimarratu eta nabarmendu nahi izan genituen: batetik, lehen liburua izatearen garrantzia, eta bestetik, poesia herrikoiaren eredu izatearena. Eta, azkenik, aurten, Ramon Saizarbitoriaren Martutene, orain dela hamar urte idatzia, garai oso bati amaiera ematen dion eleberria, eta euskal mundua definitzen duten diskurtso gehienak interpretatzeko aukera ematen diguna.